Uprawa współrzędna warzyw jest jedną z naturalnych metod ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami. Polega na uprawie różnych, odpowiednio dobranych gatunków warzyw na jednym zagonie. Ochronny aspekt uprawy współrzędnej wynika z tego, że w większych skupiskach trudniej znaleźć pojedyncze rośliny. Szkodniki odnajdują roślinę żywicielską kierując się jej zapachem, a dokładniej - wyczuwając charakterystyczne substancje chemiczne, które ona wydziela. Mieszające się zapachy i barwy roślin warzywnych, przyprawowych i ozdobnych mylą szkodniki, kierujące się głównie węchem i wzrokiem, utrudniając im odnalezienie rośliny żywicielskiej,

Uprawa współrzędna to posadzenie dwóch, trzech lub więcej gatunków roślin obok siebie. W ten sposób można uprawiać nie tylko różne warzywa, ale zioła, rośliny ozdobne oraz truskawki i poziomki. Zwłaszcza zioła o silnym aromacie bardzo pozytywnie wpływają na wzrost innych roślin oraz obfitsze ich plonowanie. Uprawa współrzędna warzyw skupia się przede wszystkim na oddziaływaniu chemicznym (allelopatia), fizycznym (typ i tempo wzrostu, rodzaj systemu korzeniowego, okres wegetacji i termin dojrzałości zbiorczej) oraz zapotrzebowaniu warzyw na składniki pokarmowe.

Korzyści wynikające z uprawy współrzędnej to również:

• pojawienie się dodatkowych miejsc do rozwoju owadów pożytecznych zwalczających szkodniki, co ma związek z odzyskaniem równowagi biologicznej,
• przeciwdziałanie erozji oraz silnemu zbiciu gleby, a także ograniczenie wypłukiwania składników pokarmowych w głębsze warstwy gleby, gdzie są one niedostępne dla korzeni roślin,
• brak jednostronnego wyczerpania gleby, co ma często miejsce przy monokulturze, czyli uprawianiu tylko jednego gatunku na tym samym stanowisku przez dłuższy okres czasu,
• ograniczenie zjawiska zmęczenia gleby, związanego nie tylko z jej wyjałowieniem, ale także nagromadzeniem w podłożu dużej ilości szkodników, a także grzybów i bakterii wywołujących choroby roślin,
• ograniczenie lub całkowite zaprzestanie stosowania chemicznych środków ochrony roślin, a co za tym idzie, nie tylko dorodne i smaczne, ale i zdrowe warzywa z własnej działki!,
• dodatkowo posadzone rośliny są miejscem rozwoju pożytecznych owadów i stanowią dla nich kryjówkę,
• lepsze wykorzystanie powierzchni - zbiory mogą trwać przez cały sezon wegetacyjny, możliwość zbioru kilku plonów z tej samej powierzchni,
• poprawa jakości roślin i zwiększenie ich plonu, np. na smak rzodkiewki korzystnie wpływa sąsiedztwo pieprzycy/rzeżuchy,
• łączenie warzyw z ziołami i roślinami ozdobnymi stanowi piękny układ barw i pokrojów; kwiaty tych roślin wabią owady pożyteczne, w tym pszczoły i odstraszają owady szkodliwe,
• gleba od wiosny do jesieni jest ocieniona przez bujnie rozwijające się rośliny, nie wysycha znacząco i nie traci swej gruzełkowatej struktury.

Zasady uprawy współrzędnej:

• nie można sadzić obok siebie roślin (warzyw) z tej samej grupy i rodziny – np. warzyw psiankowatych – pomidora i ziemniaka,
• najlepiej sadzić obok siebie warzywa o różnym zasięgu systemu korzeniowego – pobierające składniki pokarmowe z różnych warstw gleby,
• sadźmy rośliny motylkowate – ich korzenie wchodzą w symbiozę z bakteriami, dzięki temu zwiększają zawartość azotu w glebie,
• nie sadźmy obok siebie warzyw o wysokich wymaganiach pokarmowych i wodnych  – będą konkurować ze sobą!,
• sadźmy rośliny (warzywa) odstraszające szkodniki – np. aksamitka odstrasza mszyce, czosnek – odstrasza większość szkodników.

Gatunkiem bardzo przydatnym do rozmaitych nasadzeń jest czosnek. Jego specyficzny aromat i zawarte w nim substancje chemiczne odstraszają dużą grupę szkodników np. mszyce i przędziorki.

Aksamitki, nagietki i nasturcje to rośliny ozdobne, które dla szkodników są jak pułapki. Aksamitki i nagietki dla nicieni, które przedostają się do korzeni roślin, gdzie nie znajdują warunków do dalszego rozwoju i giną. Nasturcje to rodzaj pułapki dla mszyc, które zwabione zapachem siadają na nich i nie atakują innych roślin. Warto je siać przy różach, fasoli tycznej, pomidorach, ziemniakach i brokułach.

Również rośliny występujące dziko w przyrodzie można sadzić na brzegach zagonów lub wysadzać jako rośliny obwódkowe wśród warzyw, ponieważ korzystnie wpływają na ich rozwój i przyciągają liczne gatunki owadów pożytecznych. Do takich gatunków należy krwawnik pospolity.

Niektóre z roślin, jak bylica piołun, bywają dość kontrowersyjne, gdyż z jednej strony pomagają uprawom niszcząc szkodniki, np. chroni porzeczki przed rdzą wejmutkowo-porzeczkową, a z drugiej strony uniemożliwia wzrost i rozwój siewek wielu różnych gatunków.

We współrzędnej uprawie warzyw dobre sąsiedztwo stanowią:

• wczesna marchew – cebula
• późna marchew – por
• seler – por
• marchew - sałata – szczypiorek
• pomidor – pietruszka
• pomidor – seler
• sałata – rzodkiewki – kalarepa – seler
• kapusta – fasola karłowa
• ogórki – koper
• kapusta – burak – seler
• dynia – fasola
• burak ćwikłowy – gorczyca biała
• groch – gorczyca biała
• kapusta - rozmaryn i szałwia,
• marchew - rozmaryn i szałwia
• kapusta pekińska – tytoń i pomidor
• ogórki – bazylia
• pomidor - bazylia
• cząber ogrodowy – buraki, fasola
• kapusta – hyzop lekarski

Z prawidłowo dobranych warzyw można stworzyć rabatę warzywną z następującymi gatunkami:

• cebula, marchew, por, sałata, majeranek
• pietruszka, seler, burak
• kapusta, fasola karłowa, seler, szałwia
• pomidor, pietruszka, sałata, czosnek
• marchew, sałata, szczypiorek
• fasola, ogórek, rzodkiewka
• burak, kapusta, fasola karłowa
• marchew, rzodkiewka, por
• strączkowe (np. fasola) z dyniowatymi (np. ogórkiem)
• kapusta, pomidor, szałwia, tymianek
• koper ogrodowy, ogórek, groch, cebula
• kapusta, szałwia, mięta, tymianek lekarski
• marchew,  szałwia, mięta, tymianek lekarski

Warzywa, które nie lubią swojego sąsiedztwa to:

• sałata – pietruszka
• koper włoski – pomidor
• fasola karłowa – cebula
• pomidor – groch
• ogórek – pomidor, ziemniak
• groch – por
• ziemniaki – słonecznik
• ziemniaki – pomidor
• ziemniak - dyniowate
• kapusta – gorczyca
• pomidor z kapustnymi, ziemniakami i rzodkiewką
• marchew z kapustnymi

Magdalena Klessa-Kiec
główny specjalista ds. ogrodniczych OZ PZD w Poznaniu